माणूस आणि व्हायरस यांची लढाई कायमच चालू राहणार आहे. माणूस आपल्या बुद्धिमत्तेने या सूक्ष्म जंतुंशी सातत्याने समर्थपणे लढा देत आला आहे. आताही करोना व्हायरसशी त्याची लढाई सुरुच आहे. त्यानिमित्ताने व्हायरस म्हणजे काय आणि त्याचं कार्य कसं चालतं, त्याची जाणून घेतलेली माहिती...
maharashtra-times
- प्रदीप कुलकर्णी
फार पुरातन काळापासून माणूस 'बॅक्टेरिया' आणि 'व्हायरस' या सूक्ष्म जंतुंशी लढा देत आला आहे. समोर दिसणाऱ्या शत्रूबरोबर लढणं एक वेळ सोपं, पण डोळ्याला न दिसणाऱ्या अतिसूक्ष्म आकाराच्या बॅक्टेरिया आणि व्हायरसबरोबर लढणं महाकर्मकठीण! पण गेल्या काही शतकांत विज्ञानाच्या मदतीने माणसाला धोका असलेल्या अनेक बॅक्टेरिया आणि व्हायरसचा शोध घेऊन त्यांना मारण्यासाठी शास्त्रज्ञांनी औषधं शोधून काढली आहेत. एवढंच नव्हे तर हे आजार कधीच होऊ नयेत म्हणून विशिष्ट सूक्ष्म जंतुंविरुद्ध माणसाची प्रतिकारशक्ती वाढवण्यासाठी संशोधकांनी वेगवेगळ्या लसीदेखील शोधून काढल्या आहेत. सूक्ष्म जंतुंचा संसंर्ग होण्यापूर्वी त्या त्या आजारासाठी लस टोचून घेतली, तर तो आजार सहसा होत नाही. अर्थात, एक आहे की सर्वच सूक्ष्म जंतू काही घातक नसतात.
गेल्या काही दिवसांत 'कोरोना'च्या संदर्भात आणि यापूर्वी येऊन गेलेल्या 'बर्ड फ्लू', 'स्वाईन फ्लू' यांसारखे वेगवेगळे आजार उद्भवले त्या वेळीही व्हायरसविषयी बरीच चर्चा झाली. पण मुळात 'व्हायरस म्हणजे काय' हे समजून घेतलं पाहिजे. व्हायरस इतका सूक्ष्म असतो की, तो फक्त शक्तिशाली 'इलेक्ट्रॉन मायक्रोस्कोप'खाली दिसू शकतो. तो बॅक्टेरियापेक्षाही आकाराने खूप लहान असतो. तो सजीवही नसतो आणि निर्जीवही नसतो. तो त्यांच्या सीमारेषांवर असतो, असं म्हटलं तरी चालेल. व्हायरसची ढोबळ व्याख्या करायची झाली तर असं म्हणता येईल की, व्हायरस म्हणजे प्रोटीनच्या आवरणाच्या आत काही 'जीन्स' असलेला एक अतिसूक्ष्म जंतू! माणसाच्या शरीरात शिरल्यानंतर नक्की काय करायचं, याविषयीची माहिती या जीन्समध्ये असते. व्हायरसवरचं प्रोटीनचं आवरण वेगवेगळ्या आकाराचं असल्यामुळे व्हायरसदेखील विविध आकारांचे असतात. ते जसे मानवी शरीरात शिरून अपाय घडवतात, तसंच विविध प्रकारचे बॅक्टेरिया आणि वनस्पतींमध्येदेखील शिरून त्यांना उपद्रव देतात.
कुठलीही बाहेरची वस्तू किंवा सूक्ष्म जंतू शरीरात शिरले की ते शरीराचा भाग नाहीत, हे ओळखून माणसाच्या शरीरातील श्वेतपेशी (व्हाईट ब्लड सेल्स) म्हणजेच त्याची प्रतिकारशक्ती त्या सूक्ष्म जंतुंबरोबर लढून त्यांचा नायनाट करण्याचा प्रयत्न करते. या काळात सूक्ष्म जंतुंबरोबर लढा देण्यासाठी शरीरातील श्वेतपेशींची संख्या खूप वाढते. एखाद्या सैन्याच्या फौजेने शत्रूवर हल्ला करावा, तशी या श्वेतपेशींची फौज सूक्ष्म जंतूंवर हल्ला करते. त्यासाठी श्वेतपेशी आपल्या शरीरात मोठ्या संख्येने 'अँटिबॉडिज्' तयार करून शरीरात शिरलेल्या सूक्ष्म जंतुंना मारण्यासाठी त्याचा हत्यार म्हणून उपयोग करतात. वेगवेगळ्या व्हायरससाठी श्वेतपेशी वेगवेगळ्या अँटिबॉडिज् तयार करतात. या लढाईमध्ये माणसाची प्रतिकारशक्ती वरचढ ठरली, तर सूक्ष्म जंतू नष्ट होतो; पण सूक्ष्म जंतू बलाढ्य ठरला तर तो माणसाला आजारी पाडतो.
व्हायरस हा एखाद्या बांडगुळासारखा असतो. तो स्वत:च्या 'आवृत्त्या' स्वत:च्या क्षमतेने काढू शकत नाही. त्यासाठी त्याला तशी यंत्रणा उपलब्ध व्हावी लागते. त्यामुळेच तो यजमानाच्या (होस्ट) शरीरात शिरला की, त्याच्या पेशींची स्वत:च्या 'आवृत्त्या' काढण्याची क्षमता वापरून स्वत:च्या लाखो आवृत्त्या काढतो. त्या दृष्टीने व्हायरसला 'हायजॅकर' म्हटलं पाहिजे. एकदा का इतक्या मोठ्या संख्येने व्हायरस शरीरात जमा झाले की ते माणसाच्या शरीरात धुमाकूळ घालू लागतात आणि त्याला आजारी पाडू शकतात. माणसाची प्रतिकारशक्ती कमी असेल तर ते व्हायरस माणसाला मारूही शकतात.
व्हायरस अनेक प्रकारचे असतात. सुमारे पाच हजार किंवा त्याहूनही अधिक जातीचे व्हायरस अस्तित्वात आहेत, असं म्हणतात. विशिष्ट प्रकारच्या व्हायरसमुळे विशिष्ट प्रकारचे आजार होतात. सर्दी, फ्लू, एडस्, देवी, कांजिण्या, पोलिओ, चिकुनगुनिया, डेंग्यू यांसारखे आजार व्हायरसमुळेच होतात. शेवटी एक गोष्ट लक्षात ठेवली पाहिजे की, प्रत्येक व्हायरसमुळे माणूस काही मरत नाही. उदाहरणार्थ, सर्दीचा व्हायरस शरीरात असेपर्यंत माणसाला बेजार करतो हे खरं, पण सर्दीने माणूस मरत नाही. एकदा का व्हायरस त्याचं 'कार्य' उरकून शरीरातून निघून गेला की माणूस पुन्हा ठणठणीत बरा होतो. इतकी शतकं उलटून गेली तरीही सर्दी बरी करण्यासाठी अजूनही कुठलंही 'अँटिव्हायरल' औषध उपलब्ध नाही.
असे अनेक व्हायरस होते आणि आहेत की त्यांचा नायनाट कसा करायचा हे, जोपर्यंत माणसाला ठाऊक नव्हतं तोपर्यंत त्यांच्या संसर्गाने माणसं मृत्युमुखी पडायची. एके काळी व्हायरसमुळे होणाऱ्या 'एन्फ्लुएन्झा'सारख्या आजाराने लाखो माणसं मेली. आता मात्र 'फ्लू' आणि 'पोलिओ' यांसारख्या काही आजारांच्या विरोधात लस निर्माण झाली आहे. या रोगाचे सूक्ष्म जंतू मानवी शरीरात शिरण्यापूर्वी लस टोचून घेतली किंवा पोलिओचे ड्रॉप्स घेतले तर हे आजार होत नाहीत. याचं कारण, लसीमुळे माणसाची विशिष्ट सूक्ष्म जंतुंबरोबर लढण्यासाठी आवश्यक असलेली प्रतिकारशक्ती निर्माण होते.
बॅक्टेरियामुळे होणारे बरेचसे आजार बरे करण्यासाठी प्रतिजैविकं (अँटिबायॉटिक्स) आता उपलब्ध आहेत. तुम्हाला आश्चर्य वाटेल, पण जगातलं पहिलं अँन्टिबायोटिक इंग्लंडमधील डॉ. अलेक्झांडर फ्लेमिंग या शास्त्रज्ञाने तुलनेने अगदी अलीकडे, म्हणजे १९२८ साली शोधून काढलं. त्याच्या वापरामुळे दुसऱ्या महायुद्धाच्या काळात अनेक सैनिक वाचले. बॅक्टेरिया मारण्यासाठी जशी अँन्टिबायोटिक्स उपयुक्त ठरतात, तशी काही व्हायरस मारण्यासाठी 'अँटिव्हायरल' औषधं उपलब्ध असली तरी ती संख्येने कमी आहेत. उदाहरणार्थ, 'हेपेटायटिस-सी' या आजारासाठी अँटिव्हायरल औषध उपलब्ध आहे. दुसरी महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे, व्हायरसला मारण्यासाठी अँटिबायोटिक्सचा उपयोग होत नाही.
माणसाला व्हायरसचा उपसर्ग होऊ नये म्हणून इतक्या वर्षांच्या अनुभवातून माणसाने काही व्हायरसेससाठी लस निर्माण करण्यात यश मिळवलं आहे. उदाहरणार्थ, फ्लू, देवी, कांजिण्या, पोलिओ, गालगुंड, हेपेटायटिस-ए आणि बी, रोटाव्हायरस, रेबीज्, 'सर्व्हायकल कॅन्सर' अशा काही आजारांसाठी लस उपलब्ध आहे.
मानवी शरीर पेशींनी (सेल्स) बनलेलं आहे. मेंदू, अस्थी, हृदय, त्वचा असे तुम्ही म्हणाल ते शरीरातील अनेक अवयव पेशींनीच बनलेले असतात. पेशींच्या भोवती एक आवरण असतं आणि त्यात एक द्रवपदार्थ भरलेला असतो. त्याच्या आत 'न्युक्लिअस' असतो आणि त्याच्या आत जीन्स असतात. 'जीन्स'च्या सूचनेनुसार शरीराच्या विविध भागांची कामं चालतात. आपल्या शरीरातील अनेक प्रकारच्या ग्रंथींमधून निर्माण होणाऱ्या स्रावांचा उपयोग करून आपलं शरीर निरोगी राखायला मदत करणं, हे पेशींचं पहिलं महत्त्वाचं कार्य! त्यात काही बिघाड झाला तर माणसाला विविध प्रकारचे आजार होऊ शकतात.
वेगवेगळ्या प्रकारच्या पेशींचं ठरावीक आयुष्य असतं. उदाहरणार्थ, रक्तवर्ण (रेड ब्लड सेल्स) पेशींचं आयुष्य १०० ते १२० दिवस असतं, तर 'प्लेटलेट्स'चं आयुष्य ५ ते ९ दिवस असतं. त्यामुळे या पेशींचं आयुष्य संपण्यापूर्वी त्यांच्या आवृत्त्या काढणं हे त्या पेशींचं दुसरं काम! मानवी शरीरात सजीव पेशींचं सतत विभाजन चालू असतं. एका पेशीपासून दोन पेशी, दोनाच्या चार या पद्धतीने त्यांची संख्या वाढत असते.
कोणालाही असं वाटेल की व्हायरस सजीव नसल्यामुळे त्याच्यात प्रजनन क्षमता नसते. मग एका व्हायरसपासून अनेक व्हायरस कसे निर्माण होतात? हे कळण्यासाठी काही मूलभूत गोष्टी समजून घेऊ. मानवी शरीरातील पेशींवर एक 'रिसेप्टर' असतो, जशी आपल्या टेलिव्हिजनला अँटेना असते ना तसंच काहीतरी! व्हायरस शरीरात शिरला की रिसेप्टरला चिकटतो आणि त्यातून पेशींमध्ये प्रवेश मिळवून पेशींचा ताबा घेतो. त्यानंतर पेशींची स्वत:चं विभाजन करण्याची यंत्रणा वापरून व्हायरस स्वत:च्या आवृत्त्या काढतो. या आवृत्त्या कशा काढायच्या याबद्दलच्या सूचना व्हायरसमधील जीन्समध्ये असतात. व्हायरस त्याच्या आवृत्त्या काढत असताना पेशींमधील द्रवपदार्थ वापरून टाकतो. त्यामुळे माणसाच्या शरीरातील असंख्य सजीव पेशी मरतात.
व्हायरसने स्वत:ची केलेली नवी प्रत म्हणजे त्याच्याच जातीचा जन्माला आलेला आणखी एक नवीन व्हायरस! या पद्धतीने व्हायरसची एक फौज तयार होते. एखाद्या शत्रुने दुसऱ्या राष्ट्राचं सरकार ताब्यात घेऊन आपल्या सूचनेनुसार ते चालवावं आणि त्या देशाचा विध्वंस करण्याचा प्रयत्न करावा, तशाच प्रकारचं काम या व्हायरसची फौज करते.
माणसाच्या शरीरात निर्माण झालेले असे लाखो व्हायरस शरीरातील अवयव खिळखिळे करून माणसाला आजारी पाडतात. त्यातून काही वेळा मृत्यूही ओढवतो. विशिष्ट प्रकारचा व्हायरस माणसाच्या शरीरातील विशिष्ट अवयवावरच हल्ला करतो. उदाहरणार्थ, जो व्हायरस फुप्फुसावर हल्ला करण्यासाठी निर्माण झाला आहे तो फक्त फुप्फुसावरच हल्ला करतो. शरीरातील पोट, आतडी, जठर, मेंदू, हृदय, मूत्रमार्ग अशा इतर अवयवांना त्याच्यापासून धोका उद्भवत नाही.
व्हायरस सजीव नसेल तर त्याला मारणार कसं, असं तुम्हाला वाटलं असेल ना? त्याचं उत्तर हे आहे की, व्हायरस मारण्यासाठी प्रथम त्याच्या शरीरावर असलेलं प्रोटीनचं आवरण नष्ट करावं लागतं. असं औषध सापडलं तर त्याचा उपयोग 'अँटिव्हायरल ड्रग'मध्ये केला जातो. एकदा का प्रोटीनचं आवरण नष्ट झालं, की तो व्हायरस मानवी शरीरातील कुठल्याही पेशीला चिकटू शकत नसल्यामुळे त्याला पेशींमध्ये शिरकाव मिळू शकत नाही आणि म्हणूनच तो माणसाला अपाय करू शकत नाही. एखाद्या व्हायरसला 'होस्ट' मिळालाच नाही, तर तो काही काळाने स्वत:हून नष्ट होतो. 'कोरोना' व्हायरस विरुद्ध सध्या औषध उपलब्ध नसल्यामुळे त्याचा संसर्गच होऊ न देणं हेच सगळ्यात महत्त्वाचं आहे! त्यामुळेच सर्वांनी घरातच बसा, अत्यावश्यक कामाशिवाय बाहेर पडू नका, सतत साबणाने हात धुवा असं सांगितलं जात आहे. साबणाने हात धुतले तर हातावरील व्हायरस मरतात.
माणसाची प्रतिकारशक्ती आणि व्हायरस यांच्यात सतत युद्ध चालू असतं. वृद्धत्व, मधुमेह, हृदयविकार यांसारख्या व्याधींमुळे माणसाची प्रतिकारशक्ती कमी होते. त्यामुळे अशा व्यक्तींच्या शरीरात व्हायरसने प्रवेश केला की, ते लवकर आजारी पडतात आणि क्वचित त्यांचा मृत्यूही ओढवतो.
व्हायरसच्या बाबतीत सगळ्यात मोठी अडचण ही आहे की, व्हायरसमध्ये असलेल्या जीन्समध्ये कालांतराने बदल होऊन (म्युटेशन) नवीन प्रकारचा व्हायरस जन्माला येतो. अशा वेळी त्याला कसं मारायचं याचा शोध शास्त्रज्ञ पुन्हा घेऊ लागतात. असं औषध सापडायला अर्थातच काही कालावधी लागतो. या काळात तो व्हायरस घातक असेल तर अनेक जणांचा जीव घेऊ शकतो. यातून एक गोष्ट लक्षात येते, ती म्हणजे माणूस आणि व्हायरस यांची लढाई कायमच चालू राहाणार आहे. पण माणूस आपल्या बुद्धिमत्तेने या सूक्ष्म जंतुंशी सातत्याने समर्थपणे लढा देत आला आहे आणि त्यामुळेच पूर्वीच्या तुलनेत आजकाल माणसाचं आयुर्मान वाढलं आहे!
सदरचा लेख पब्लिश..
व्हायरस विरुद्ध माणूस
महाराष्ट्र टाइम्स.कॉम
29 Mar 2020
